Problematizovanje društvenog položaja žene u 18. i 19. vijeku nemoguće je objasniti i razumjeti bez istorijske kontekstualizacije uloge i položaja žene u crnogorskom društvu. Razumijevanje istorijskog konteksta otvara prostor za ozbiljniju analizu, lišenu prostih crno-bijelih predstava u kojima se forma tradicionalnog i patrijarhalnog društva nudi kao jedino objašnjenje. Jedan od ključnih elemenata tog istorijskog konteksta je, bez sumnje, osvrt na ekonomski položaj žene u crnogorskom društvu 18. i 19. vijeka, koji najilustrativnije dočarava suštinski položaj žene u jednoj tradicionalnoj zajednici. U svim savremenim socijalno-ekonomskim analizama, ovaj parametar se uzima kao jedan od pokazatelja stvarnog položaja i uloge žene u zajednici, a ekonomska nezavisnost žene, jedan od ključnih pokazatelja njene ne/ravnopravne uloge u društvu. Zbog toga je i analiza ekonomskog položaja jedan od najpreciznijih pokazatelja položaja žene u svakoj zajednici.

Iako o samom ekonomskom položaju žena u 18. i 19. vijeku nemamo egzaktne podatke, sve ono što su razni putopisci, hroničari i svjedoci tog vremena ostavili iza sebe, ukazuje da je sve do kraja 19. vijeka žena u crnogorskom društvu tretirana kao predmet tuđeg raspolaganja, kao neko ko nije imao pravo, niti mogućnost da samostalno donosi odluke vezane za njenu sudbinu. Svi zapisi iz tog vremena ukazuju da je volja žene ignorisana i da je, u najboljem slučaju, bila u prilici samo da se složi sa onim što su drugi već odlučili u njeno ime.

Tek krajem 19. vijeka, putopisci bilježe da je žena imala pravo da samostalno odlučuje o stupanju u brak, odnosno, da je od njene volje zavisilo da li će prihvatiti da se uda za onoga koga su joj drugi opredjelili. Istina, društveni položaj porodice, odnosno roda ili bratstva iz koga je dolazila žena spremna za udaju, takođe je imao značajan uticaj na slobodu izbora. Tako su djevojke iz bogatijih i viđenijih porodica imale više slobode nego one koje su dolazile iz siromašnijih porodica. Djevojka iz bogate ili viđenije porodice bila je u prilici da odbije onoga ko je tražio njenu ruku, za razliku od žene iz siromašne porodice koja tu slobodu nije imala. Slične okolnosti važile su i u slučajevima nasljeđivanja imovine, koja nikada nije mogla pripasti ženi, već se, u slučaju smrti njenog muža, prenosila ili na najbližu porodicu ili članove bratstva.

Kolašin 1920. godine

Istina, mnogi putopisci koji su posjećivali Crnu Goru u 18. i 19. vijeku, spominju da je u moralnom i etičkom kontekstu crnogorske zajednice, žena zauzimala važno mjesto i da je svaki pojedinac, bratstvo ili pleme, moralo da vodi računa o njenoj časti i ponosu. Ipak, u svakodnevnim okolnostima, mnoge stvari ukazuju da je položaj žene bio daleko od ravnopravnosti. Formalno, prvi pokušaj da se ozvaniči jednakost žene u crnogorskom patrijarhalnom društvu, događa se tek 1888. godine kada je usvojen Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru.

U prvom sistemskom zakonskom aktu, koji je Valtazar Bogišić pripremao više od 16 godina, prvi put je, makar i deklarativno, proklamovana lična i imovinska jednakost žena i muškaraca. U 13. članu zakonika navodi se: “jednakost u imaoništvu i imovinskom pravu uopšte, jer je ta jednakost istovjetna za muško i žensko”.

Koncept formalnog izjednačavanja položaja žene u crnogorskom društvu nastavljen je usvajanjem Ustava iz 1905. godine u kome se, takođe, proklamuje načelna jednakost svih članova zajednice. Ta prava, ipak, bila su samo proklamovana, jer je i ovaj Ustav ograničavao sva politička prava ženama. Žene nijesu imale pravo glasa, niti mogućnost da učestvuju u političkom i javnom prostoru. Svi poslovi vezani za politiku, državnu upravu i administraciju, bili su vezani, isključivo, za muškarce. Slične okolnosti dešavaju se i u periodu između dva svjetska rata, da bi tek nakon 1945. godine i usvajanja novih izbornih pravila, a kasnije i Ustava iz 1946. godine, žene formalno dobile identična politička i ekonomska prava kao i muškarci.

Ipak, svi ovi formalni i neformalni pokušaji poboljšanja položaja žene u crnogorskom društvu bili su rezultat društvenih procesa koji su dolazili izvan Crne Gore. Nijedna od ovih inicijativa nije bila rezultat unutrašnje potrebe crnogorskog društva da poboljša položaj i ulogu žene, već isključivo da se zadovolji forma i da se Crna Gora, makar kroz Zakonik iz 1888. godine ili Ustav iz 1905. godine, približi Evropi i vrijednostima koje su tamo bile dio svakodnevice. Rezultate tih procesa, vidimo i danas, jer i pored skoro 80 godina od formalnog izjednačavanja žena u crnogorskom društvu, i dalje govorimo o velikim razlikama između proklamovanog i stvarnog položaja žene. Ekonomski položaj žene je u tom kontekstu najbolji pokazatelj te nesrazmjernosti. Nema sumnje da dio tih razloga leži u istorijskom nasljeđu i tradiciji crnogorskog društva, ali osam decenija nakon potpunog izjednačavanje položaja žene, čini se da je to slab izgovor. Zbog toga će suštinski napredak biti ostvaren samo onoga trenutka kada same žene shvate i razumiju važnost borbe za svoja prava, a na društvu je da te ideje podrži i pomogne da one suštinski postanu vrijednost savremenog crnogorskog društva.